Kiedy talibowie byli u władzy w latach 1996-2001, prawa kobiet do edukacji i zatrudnienia zostały brutalnie naruszone. Mogły one wychodzić z domu publicznie tylko w towarzystwie krewnego płci męskiej, ale nawet wtedy musiały być całkowicie przykryte burką. Za nieprzestrzeganie tych zasad groziła surowa kara.
W ciągu ostatnich 20 lat od obalenia talibów, afgańskie kobiety walczyły o swoje prawa i brały aktywny udział w rozwoju praw człowieka w swoim kraju – w tym w ustanowieniu Afgańskiej Niezależnej Komisji Praw Człowieka (Afghanistan Independent Human Rights Commission).
Pod rządem, który jak wszyscy wiemy, został obecnie obalony, funkcjonowało Ministerstwo Spraw Kobiet, a w 2009 roku uchwalono przełomową ustawę dotyczącą przemocy wobec kobiet. Afganistan stał się także sygnatariuszem kilku międzynarodowych instrumentów praw człowieka, takich jak Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. Teraz, gdy talibowie ponownie przejęli władze – wszyscy – a zwłaszcza kobiety obawiają się najgorszego.
Walka o sprawiedliwość
Pomimo postępów, jakie zaszły w tym kraju do niedawna, Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że prawie 90% kobiet w Afganistanie doświadczyło co najmniej jednej formy przemocy domowej, a 17% doświadczyło przemocy seksualnej. Ten wysoki wskaźnik przemocy jest zakorzeniony w “wartościach” kulturowych, ale jest też możliwy ze względu na strukturę prawa i zapewnienie możliwości sprawiedliwości.
Kobiety często nie mają dostępu do wymiaru sprawiedliwości na takich samych warunkach jak mężczyźni – czy to poprzez formalne czy nieformalne mechanizmy rozwiązywania sporów. Na przykład, jeśli kobieta z Afganistanu zdecyduje się podjąć kroki prawne na podstawie przełomowego prawa Eliminacji Przemocy Wobec Kobiet (Elimination of Violence Against Women), często spotyka się z przemocą (fizyczną bądź psychiczną lub oboma formami) ze strony członków rodziny za to, że próbuje ona bronić swoich praw.
W wielu przypadkach nie tylko mężowie, ale właśnie członkowie rodziny, a także policja, prawnicy i sami sędziowie zniechęcają kobiety do podejmowania działań prawnych. Wiele kobiet zgłasza napaść na tle seksualnym poprzez brutalne badania pochwy lub “testy dziewictwa” podczas prowadzonych procedur sądowych. Badanie dziewictwa jest w Afganistanie rutynową częścią postępowania karnego, gdy kobiety są oskarżane o przestępstwa moralne – w tym seks pozamałżeński. W wielu przypadkach historie seksualne kobiet są wykorzystywane oficjalnie w sądzie jako dowód uzasadniający dla nich długie kary więzienia.
Zarówno mężczyźni, jak i kobiety spotykają się z opóźnieniami i brakiem wsparcia podczas poszukiwania przedstawiciela prawa w Afganistanie. Jednakże szczególnie jest to trudne dla kobiet ze względu na dyskryminujące normy kulturowe i wspomniany już brak wsparcia ze strony rodziny. Kobiety mają w tym kraju niższy poziom umiejętności czytania i pisania, a dokładając do tego brak informacji na temat funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości oraz ograniczony dostęp do zasobów finansowych oznacza, że wielokrotnie są one uwikłane w przemocową pułapkę bez wyjścia. Zależność od męskich żywicieli rodziny jest ważną przeszkodą w podejmowaniu kroków prawnych – z resztą przemoc ekonomiczna dotyczy kobiet we wszystkich rejonach świata.
Oprócz przeszkód formalnych kobiety napotykają silną presję społeczną, aby rozwiązywać spory małżeńskie za pomocą nieformalnych mechanizmów sprawiedliwości takich jak jirgas (zgromadzenie lokalnych przywódców) i shura (proces konsultacji). Jak łatwo się domyśleć takie formy zapewniają kobietom niewielką ochronę i jeszcze mniejsze szanse na sprawiedliwy wynik tych działań. Dzieje się tak, że w takim sporze, rozwiązywanym nieformalnie, kobieta musi być reprezentowana przez męskiego członka rodziny. Nie mają przez to swobody wypowiadania się za siebie. Dodatkowo niektóre mechanizmy rozwiązywania sporów są oparte na zasadach sprawiedliwości naprawczych. Chociaż ogólnie taka forma sprawiedliwości mówi o prawie ofiary do rekompensaty, to w Afganistanie oznacza na przykład wymianę kobiet między plemionami. Nie trzeba tłumaczyć, jak takie zagranie jest dyskryminujące wobec ofiary.
Powrót do rządów talibów
Pomimo zmian, to sytuacja dla kobiet w Afganistanie była nadal trudna w ciągu ostatnich dwóch dekad, jednakże zaczęła następować na różnych polach zmiana we właściwym kierunku, która była popierana przez ważne lokalnie osoby.
W przeciwieństwie do tego co udało się osiągać i w jakim kierunku ruszać zmiany, system wymiaru sprawiedliwości sankcjonowany przez talibów będzie najprawdopodobniej umyślnie naruszał konstytucyjną i międzynarodową ochronę kobiet. Gdy społeczność międzynarodowa będzie w odwrocie, nikt nie powstrzyma nowego reżimu przez likwidacją zabezpieczeń wspierających prawa kobiet. Aby w ogóle przeprowadzać w ostatnich latach reformy w Afganistanie potrzebna była znaczna presja polityczna i międzynarodowa. Teraz to wszystko całkowicie zniknie.
Jednym z głównych problemów jest przyszłość wielu organizacji praw kobiet oraz innych grup dedykowanych tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego, które działały do tej pory w Afganistanie. Międzynarodowe organizacje charytatywne i zagraniczne ambasady wspierały ich pracę na lokalnym terenie, ale teraz pozostawiają ich samych sobie, narażonych na niebezpieczeństwo.
Należy pamiętać, że afgański system prawny jest bardzo złożony. Opiera się na wartościach religijnych, obyczajowych oraz plemiennych, co często skutkuje ogólnie zachowaniami dyskryminacyjnymi. Kobiety mogą na przykład zostać uwięzione za zina (przestępstwa moralne), które mogą obejmować takie zachowania jak – uwaga – ucieczka z domu w przypadku przemocy domowej.
Nawet jeśli sąd orzeka na korzyść kobiety, może ona nadal spotykać się z przemocą ze strony własnej rodziny. Patriarchalne normy i wartości społeczno-kulturowe mają ogromne znaczenie i często uniemożliwiają kobietom dostęp do sfery publicznej – takich jak sądy, ale także posterunki policji – bez towarzyszenia im męskich opiekunów, którzy właśnie najczęściej są sprawcami przemocy. Ponadto kulturowo podejmowanie kroków prawnych przeciwko małżonkom jest postrzegane jako haniebne i jest tematem tabu.
W ciągu ostatnich dwóch dekad pomimo postępu wciąż działy się okrutne zdarzenia wobec kobiet. W obecnej sytuacji politycznej wydaje się bardziej niż prawdopodobne, że takie praktyki staną się normą pod rządami talibów. Z resztą warto tutaj zacytować Zabihullaha Mujahida, który na konferencji prasowej powiedział – Zamierzamy pozwolić kobietom pracować i studiować w naszych ramach (normach). Pozostawia to otwarte pytanie – jakie ramy czy normy są zaoferowane kobietom? W końcu pod koniec Mujahida dodał, że – wszyscy Afgańczycy muszą żyć w ramach islamu.
Kobiety, które ponad 20 lat temu żyły pod rządami talibów z lękiem wspominają ich skrajną interpretację prawa szariatu. Kobiety te nie wierzą, że nowy reżim będzie inny. Nie trzeba być specjalistą od prawa, aby wyobrazić sobie, jaki dostęp do sprawiedliwości będą miały kobiety żyjące pod mizoginistycznymi rządami talibów, gdzie mężczyźni mają pełną swobodę, aby snuć swoje patriarchalne narracje w oparciu o prawa religijne.
Z resztą tam, gdzie religia miesza się do życia politycznego, kobiety zawsze wychodzą na tym najgorzej.
Źródło: The Conversation, Afghanistan’s Systems of Justice: Formal, Traditional, and Customary, WHO – Eliminating virginity testing Grafika: ArtLords