Alienacja rodzicielska to wykorzystywanie dzieci, mówią naukowcy zajmujący się rozwojem dziecka

Niedawno jako organizacja zetknęliśmy się z problemem alienacji rodzicielskiej. Temat, o którym mówi się coraz więcej, ale wciąż jest gdzieś w cieniu niewiedzy czy stereotypów. Zanim przejdziemy do większego przedstawiania problemu w naszych publikacjach, to chcemy zacząć od usystematyzowania podstawowej wiedzy w tym zakresie.

Istotnym elementem są zalecenia, aby podejście do alienacji rodziców obejmowało zarówno sprawcę, jak i ofiary.

Nie jest żadna tajemnicą, że relacje rodzinne wpływają na rozwój i zdrowie dziecka. Trzech badaczy – Jennifer Jill Harman, Edward Kruk i Denis Hines – argumentują, że alienacja rodzicielska, czyli celowa próba zerwania relacji dziecko-rodzic – powinna być klasyfikowana jako przemoc wobec dziecka. Badacze zalecają, aby instytucje działające na rzecz rodzin reagowały na alienację rodzicielską – obejmując działaniami zarówno ofiarę, jak i sprawcę, w celu przywrócenia dziecku wszelkich możliwych relacji z rodzicami.

Definicja alienacji rodzicielskiej wg badaczy

• Niechęć dziecka lub odmowa pozostawania w związku z rodzicem z nielogicznych, nieprawdziwych lub przesadzonych powodów
• Istnieje spektrum alienacji rodzicielskiej – od łagodnej do ciężkiej. W łagodnych przypadkach dziecko może cieszyć się dobrymi relacjami z rodzicem alienowanym, pod warunkiem nieobecności alienującego.

Typowe objawy alienacji rodzicielskiej u dziecka

• Otwarte wyrazy wrogości wobec alienowanego rodzica
• Ekstremalna polaryzacja – jeden rodzic dobry, drugi zły
• Kampania oczerniania alienowanego rodzica
• Nieuzasadnione usprawiedliwianie zachowania rodzica alienującego polegającego na podnoszeniu skarg i pretensji wobec rodzica alienowanego
• Realizowanie scenariuszy stworzonych przez alienującego rodzica
• Szerzenie niechęci do rodzica alienowanego przy innych ludziach
• Brak ambiwalencji, poczucia winy lub wyrzutów sumienia za odrzucenie jednego z rodziców
• Automatyczne opowiadanie się po stronie alienującego rodzica w każdej kłótni i konflikcie.

Charakterystyka zachowań rodzica alienującego

• zamiar zranienia lub zniszczenia relacji dziecko-rodzic oraz zranienie drugiego rodzica, podczas kiedy alienowany rodzic jest zmotywowany, aby unikać takich sytuacji. Alienacja rodzicielska nie obejmuje samej sytuacji, w których jeden rodzic lub dziecko decydują się zakończyć znajomość z jednym z rodziców.

W alienację rodzicielską nie wlicza się działań podejmowanych przez jednego z rodziców w celu ochrony dziecka przez prawdziwym wykorzystaniem czy skrzywdzeniem dziecka przez drugiego rodzica

• jest to działanie w czasie, przez dłużysz okres, a nie pojedynczy przypadek – zakłada opracowany wzór działania
• wykorzystuje dziecko do zranienia alienowanego rodzica
• może mieć łagodną formę lub ostrą i stanowczą

Zasięg

• głównie osoby ze statusem opiekuna mogą być osobami inicjującymi alienację rodzicielską, a nie płeć sama w sobie. Rodzice bez prawa opieki również mogą próbować podejmować takie działania, jednak jest to zjawisko rzadkie
• częstotliwość występowania alienacji rodzicielskiej jest trudna do zmierzenia z powodu braku dokładnej diagnozy każdego z przypadków

Alienacja rodzicielska w prawie państw

• w 2010 roku Brazylia uchwaliła ustawę kryminalizującą rodziców z powodu “nadużycia moralnego” – naruszenia podstawowego prawa dziecka do zdrowych relacji rodzinnych i życia rodzinnego
• w 2015 roku australijski sąd federalny uznał działania alienacji rodzicielskiej za formę przemocy w rodzinie, która szkodzi dzieciom
• w Polsce sytuacja alienacji rodzicielskiej nie jest tak rozpatrywana. Alienującemu rodzicowi grożą sankcje pieniężne – brakuje instrumentów i narzędzi umożliwiających zakończenie alienacji rodzicielskiej. W żaden sposób też prawo w Polsce nie odnosi się do sytuacji samego dziecka oraz doświadczania przez niego tej wysublimowanej formy przemocy psychicznej.

Badania dotyczące alienacji rodzicielskiej

• Opublikowano ponad 1000 książek, rozdziałów i artykułów na temat alienacji rodzicielskiej – głównie są to przeglądy sytuacji prawnych, opinie ekspertów, studia przypadków oraz badania jakościowe.
• Badania nad rozpowszechnieniem, przyczynami, diagnozą oraz oceną – a w tym uzyskanie wyników dotyczących problemu – są mocno ograniczone.
• Rozpoznawanie alienacji rodzicielskiej jako przejawu przemocy psychicznej wobec dzieci dopiero współcześnie zostaje podnoszone na forum przez ekspertów.

Alienacja rodzicielska jako forma znęcania się nad dzieckiem

Badacze zwracają uwagę na aspekty alienacji rodzicielskiej, które korespondują z definicjami krzywdzenia dzieci.

Alienacja rodzicielska jako agresja emocjonalna/psychologiczna

• Budzenie u dziecka strachu, że rodzic alienowany może być niebezpieczny.
• Sprawianie, że dzieci czują się winne lub wyśmiewane za ich okazywane ciepło, przywiązanie rodzicowi alienowanemu i jego dalszej rodzinie.
• Wycofywanie się z okazywania dziecku miłości i ciepłych uczuć, gdy dzieci mówią o drugim rodzicu.
• Przesłuchiwanie dzieci po wizytach u drugiego rodzica lub/i zmuszanie ich do wyrzucania ubrań, prezentów lub pamiątek, które otrzymały od alienowanego rodzica.
• Zakłócanie tożsamości dziecka poprzez mówienie im, że alienowany rodzic znika z ich życia – np. wprowadzenie przybranego rodzica jako “przymusowe” zastępstwo lub zmiana nazwiska dziecka.
• Przedstawianie dziecku fałszywych informacji – np. poprzez zniekształcanie wspomnień rodzica alienowanego poprzez fałszywe i negatywne szczegóły, udawanie, że drugi rodzic nie pojawił się, aby zobaczyć się z dziećmi w zaplanowanym czasie.
• Zmuszanie dzieci do podejmowania decyzji binarnych – np. że mogą widywać się tylko z jednym z rodziców, a nie obojgiem.
• Wykorzystywanie dzieci do szpiegowania w domu drugiego rodzica.
• Pociąganie dzieci do odpowiedzialności za naruszenia zakazów sądowych.

Alienacja rodzicielska jako zaniedbanie dziecka

• Postawienie potrzeb alienującego rodzica ponad potrzebą dzieci, aby były kochane i opiekowało się nimi oboje rodziców.
• Bycie niedostępnym emocjonalnie dla dziecka z powodu własnych rodzicielskich patologii psychologicznych.
• Stawianie fałszywych zarzutów wykorzystywania, a także fabrykowanie chorób w celu uzyskania opieki nad dzieckiem i zapobieżenie możliwości kontaktu z drugim rodzicem
• Przekazywanie alienowanemu rodzicowi fałszywych informacji na tematy medyczne dotyczące dziecka, w celu uzasadnienia wyłącznej opieki nad potrzebami zdrowotnymi dziecka.
• Wykorzystywanie profesjonalistów do “pomocy” dzieciom w radzeniu sobie z domniemanymi zachowaniami drugiego rodzica. Niektórzy rodzice często zmieniają profesjonalistów, jak ci zaczynają się orientować, co naprawdę się dzieje.
• Izolowanie dzieci od rówieśników, którzy mogą kwestionować decyzję alienującego rodzica o odrzuceniu drugiego.

Alienacja rodzicielska jako agresja lokalna i administracyjna

• Przedstawianie władzom i służbom fałszywych zarzutów wykorzystywania dokonanego przez drugiego rodzica. Czasami dzieci są dokładane do procesu takich działań.

Alienacja rodzicielska jako agresja fizyczna i seksualna

• Bicie dzieci, gdy wyrażają chęć spotkania się (lub ogólnie połączenia na nowo) z drugim rodzicem.
• Uniemożliwianie drugiemu rodzicowi ochrony dzieci przed nowym partnerem, który ma historię przestępstw seksualnych lub z użyciem przemocy.

Alienacja rodzicielska jako przemoc między partnerami

Badaczom udało się odwzorować typowe zachowania związane z alienacją rodzicielską, jakie spotyka się w przypadku przemocy pomiędzy partnerami: agresja, przymusowa kontrola, groźby fizyczne, wykorzystywanie tajemnic ofiary, kłamstwa na temat przeszłych wydarzeń w celu modyfikacji planów rodzicielskich, prześladowanie i agresja prawna oraz administracyjna.

Dzieje się tak przeważnie, ponieważ rodzice alienujący dziecko to najczęściej osoby sprawujące pieczę nad dzieckiem i mogą one wykorzystywać siłę swojej sytuacji, aby utrzymać ofiary – alienowanego rodzica – w strachu przed całkowitą utrata możliwości kontaktu z dzieckiem.

We wszystkich przypadkach alienacji rodzicielskiej to przede wszystkim dzieci są ofiarami – są świadkami przemocy lub są nią dotknięte

Wpływ alienacji rodzicielskiej na dziecko

Służby i odpowiednie instytucje reagują tylko wtedy, gdy dotkliwość nadużycia osiąga określony próg. Wymaga to jednak trafnej i umiejętnej diagnozy, co utrudnione jest przez brak systematycznych i empirycznych badań przyczyn alienacji rodzicielskiej.

Zwłaszcza poważna alienacja rodzicielska ma oczywisty i natychmiastowy wpływ na dziecko. Jednakże również łagodne i umiarkowane formy mogą powodować znaczne szkody, które mogą trwać przez wiele lat. Krzywda ta wykracza poza skutki narażenia na konflikt czy patologię rodzicielską.

Przykłady negatywnych skutków alienacji rodzicielskiej, które potwierdzono w badaniach:

• Zaniżona i niska samoocena
• Poczucie opuszczenia i braku miłości
• Niezdolność do wyrażenia żalu
• Nienawiść do samego siebie poprzez internalizację nienawiści wymierzonej w jednego z rodziców
• Zaburzenia w przywiązaniu emocjonalnym do obojga rodziców
• Zaburzenia wynikające z nadużywania środków odurzających
• Poczucie winy
• Niepokoje oraz lęki
• Rozwój chorób umysłowych
• Zakłócony rozwój psychospołeczny, na przykład przy rozwiązywaniu konfliktów międzyludzkich i rozwijaniu empatii
• Słabe wyniki w nauce
• Zły stan zdrowia psychicznego

Trudności w wykrywaniu alienacji rodzicielskiej

Alienacja rodzicielska może być trudna do wykrycia, ponieważ jest to wzorzec zachowań rozciągający się w czasie, a nie odrębne działanie.

Inną kluczową trudnością związaną z wykrywaniem jest to, że wielu specjalistów uważa, że alienacja rodzicielska występuje tylko w związkach o dużym konflikcie – w związku z czym oboje rodzice są odpowiedzialni za tę sytuację. Taka wzajemność istnieje w niektórych przypadkach, ale nie można jej z góry założyć – w wielu przypadkach sprawcą jest tylko jeden rodzic. W takich przypadkach pociągnięcie ofiary do częściowej odpowiedzialności jest przejawem obwiniania ofiary – co jest dobrze znaną cechą w dziedzinie przemocy ogólnie.

Rodzice będący ofiarami mogą dokonywać działań odwetowych – na przykład broniąc swojej reputacji przed kampanią poniżania i uwłaczania – i mogą to zrobić w niewłaściwy sposób. Ważne jest jednak, aby odróżniać ten wzorzec od wzajemnej agresji. Podobnie, alienowani rodzice mogą celowo zdecydować, że nie będą odwzajemniać żadnego agresywnego zachowania, aby nie dać się uwikłać w obraz patologii alienowanego rodzica lub w obawie przed władzą, która ma alienujący rodzic na swoimi relacjami z dziećmi.

Kolejną trudnością jest niska znajomość problemu wśród specjalistów. – Aby zachowania alienacji rodzicielskiej zostały rozpoznane i zaakceptowane jako forma poważnego maltretowania dzieci, potrzebna jest jasna i precyzyjna definicja tego zjawiska, a także dokładny i jednoznaczny opis charakteru tego zjawiska, a także krzywd, jakie mogą spotkać alienowanych rodziców i dzieci w wyniku rodzicielskich zachowań wyobcowania – argumentują naukowcy.

Reagowanie na alienację rodzicielską

W celu zapobiegania przyszłym krzywdom wyrządzanym dzieciom dotkniętym alienacją rodzicielską, naukowcy zalecają przyjęcie podejścia opartego na systemie rodzinnym, które angażuje zarówno ofiary, jak i sprawcę. Ostrzegają przed jakimkolwiek podejściem, w które zaangażowani są tylko alienowany rodzic i dziecko (dzieci) ofiary.

Naukowcy zalecają wprowadzenie 5 narzędzi służących interwencji w takich przypadkach.

• Edukacja młodych ludzi, aby mogli rozpoznawać nadużycia i podejmować kroki w celu ochrony samego siebie.
• Podejmowanie tematu we wszelkich przejawach edukacji rodzicielskiej związanej z tematami separacji czy rozwodów.
• Wprowadzenie interwencji dla dzieci w celu naprawy wyrządzonych szkód wraz z nauką utrzymania zdrowych relacji z obojgiem rodziców.
• W niektórych przypadkach cofnięcie opieki prawnej, tak aby dzieci nie były pozostawione pod podstawową opieką znęcającego się rodzica. Powinno temu towarzyszyć leczenie agresywnego rodzica, a następnie wprowadzenie programu ponownego zjednoczenia w celu przywrócenia relacji rodzicielskich z dziećmi.
• W sądach rodzinnych, gdy dzieci całkowicie odrzucają rodzica, proces powinien być specjalnie dostosowany do sytuacji:
  • bardziej intensywna współpraca między prawnikami a pracownikami służby zdrowia,
  • konkretne nakazy sądowe określające wyraźnie granice dla alienującego rodzica,
  • edukacja sędziów w zakresie charakteru alienacji rodzicielskiej, jej skutków dla dzieci i skutecznych sposobów ich łagodzenia. Ponadto sędziowie powinni być świadomi, że przyznanie wyłącznej opieki w celu ograniczenia konfliktu naraża dzieci na wykorzystanie w ramach alienacji rodzicielskiej.

W Polsce podjęty jest projekt dotyczący opieki naprzemiennej. Tak zwany Druk nr 63 to inicjatywa ustawodawcza, która wprowadza długo wyczekiwane zmiany prawa rodzinnego i cywilnego, gwarantujące najmłodszym prawo do obojga rodziców po ich rozstaniu, a także pozwoli zabezpieczyć dzieci przed przemocą alienacji rodzicielskiej. Ale o tym w następnych artykułach na temat alienacji rodzicielskiej.

Źródło: Harman JJ, Kruk E & Hines DA (2018), Parental alienating behaviors: An unacknowledged form of family violence, Psychological Bulletin 44.12