Przed nami pierwsze i długo oczekiwane wyzwanie związane z realizacją słuchowisk. Dzięki współpracy i otrzymaniu grantu od Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce powstanie słuchowisko o Esterze Racheli Kamińskiej – matce teatru żydowskiego.
Realizacja materiału nie byłaby możliwa bez współpracy z Panią dr hab. Joanną Lisek – literaturoznawczynią, tłumaczką, pracowniczką naukową Katedry Judaistyki im. Tadeusza Taubego Uniwersytetu Wrocławskiego, która zajmuje się poezją żydowską i kulturą jidysz, a szczególnie twórczością kobiet. Od 2017 roku jest główną wykonawczynią projektu „Kanon literatury wspomnieniowej Żydów polskich”, w którym redaguje serię Żydzi. Polska. Autobiografia. To właśnie w ramach tego projektu ukazała się książka „Boso przez ciernie i kwiaty. Memuary matki teatru żydowskiego” pod redakcją dr hab. Joanny Lisek, która stała się podstawą i inspiracją do słuchowiska upamiętniającego działalność wyjątkowej kobiety, jaką była bez wątpienia Estera Rachela Kamińska.
“Boso przez ciernie i kwiaty – Memuary matki teatru żydowskiego” zostały przetłumaczone z języka jidysz i opracowane przez Mirosławę Bułat. Autorką wspomnień Boso przez ciernie i kwiaty jest owiana legendą aktorka jidysz Estera Rachela Kamińska z domu Halpern (1870-1925), obecnie współpatronka (obok córki Idy) Teatru Żydowskiego w Warszawie. W podsumowaniu Mirosława Bułat pisze: – Memuary Derner un blumen ukazywały się w odcinkach na łamach warszawskiego dziennika żydowskiego „Der Moment” od czerwca 1926 do stycznia 1927. Obejmują chronologicznie lata od 1870 do ok. 1897, a geograficznie obszar od Grodzieńszczyzny, poprzez Kongresówkę, po zabór pruski. Na przykładzie losów „żydowskiej Eleonory Duse“ widać ambiwalencję kondycji aktorek przełomu XIX i XX w. Z jednej strony jako wykonawczynie uzurpowały sobie męskie prawo do obecności w sferze publicznej. Z drugiej strony jednak nie utraciły podporządkowanej pozycji przynależnej ich płci społeczno-kulturowej. We wspomnieniach Estery Racheli Kamińskiej codzienność życia robotnicy fabryki „tabacznej” przeplata się z relacjami o nielegalnym przekradaniu się przez granicę rosyjsko-pruską z pomocą przemytników ludzi. Do tego epizody z życia kobiety: zaręczyny, ślub, kolejne ciąże, choroby i zgony dzieci. A wszystko to wplecione w serie niemal nieprzerwanych występów w spartańskich warunkach trup wędrownych przemierzających Imperium Rosyjskie – królestwo łapówek i urzędniczej samowoli. Czegóż nie musiały przeżyć aktorki sceny jidysz w latach 1883-1905? A jednak nie wycofywały się ze sceny, tak silne było magiczne przyciąganie teatru.
Memuary aktorki po raz pierwszy przetłumaczono z języka jidysz i to właśnie na język polski. Zostały wydane przez Wydawnictwo Naukowe PWN.
– Seria “Żydzi. Polska. Autobiografia” obejmuje krytyczne wydanie 27 tomów żydowskiej literatury wspomnieniowej z ziem polskich w przekładzie z języków: hebrajskiego, jidysz, niemieckiego i rosyjskiego. W serii ukażą się teksty powstałe od początku XVII do połowy XX wieku, reprezentatywne dla różnych obszarów geograficznych, rozmaitych grup społeczno-kulturowych, z uwzględnieniem perspektywy kobiecej i męskiej – mówi dr hab. Joanna Lisek, która będzie jednocześnie głównym autorem scenariusza słuchowiska. – Autorzy i autorki to osoby pochodzące z różnych warstw społecznych, o różnym typie i stopniu wykształcenia, religijności i osadzenia w tradycyjnej kulturze żydowskiej, mieszkańcy wielkich miast i małych miasteczek, ludzie znani i tacy, co nie wyróżniali się czymś szczególnym, ale ich wspomnienia dostarczają wielu ważnych informacji z zakresu obyczajowości i historii życia codziennego, a niekiedy mówią o wielkich wydarzeniach historycznych.
Kamińska jest uosobieniem determinacji zorientowanej na osiągnięcie celu, dążenia do rozwoju zainteresowań i spełnienia ogromnego talentu – w tym wypadku aktorskiego. Jako jedna z „pionierek” na scenie stanowi doskonały przykład przebiegu modernizacji młodych kobiet żydowskich w drugiej połowie XIX wieku i jest świadectwem szerszych procesów emancypacyjnych.
– Estera Rachela Kamińska zapisała się w dziejach sceny jidysz szeregiem niezapomnianych kreacji w operetkach Abrahama Goldfadena, sztukach Jakuba Gordina, a także dramatach Maksyma Gorkiego, Henryka Ibsena, Aleksandra Dumasa i in. Wraz z mężem antreprenerem Abrahamem Izaakiem Kamińskim (1865-1918) stworzyła ważną i wpływową „dynastię teatralną”, która położyła podwaliny pod rozwój profesjonalnego teatru żydowskiego – kontynuuje w rozmowie z nami dr hab. Joanna Lisek. – Dla mnie fascynujące we wspomnieniach Kamińskiej jest to, że opisane w nich zostają młodość i pierwsze lata aktywności scenicznej aktorki, która nawiasem mówiąc nie posiadała żadnego profesjonalnego przygotowania do występowania na scenie. Choć życie z wędrowną trupą obfitowało w przygody, czasami mrożące krew w żyłach, to jednak było bardzo trudne, szczególnie, że Kamińska musiała godzić rolę diwy teatralnej z losem matki, rodzącej między jednym a drugim występem dzieci, z których nie wszystkim udało się przeżyć.
Najskuteczniejsze formy edukacji to takie, które docierają do wyobraźni i angażują umysł, zmysły i emocje. Dlatego do realizacji tego celu wybraliśmy formę audycji radiowej-słuchowiska. Cechuje ją m.in. wysoka akceptacja społeczna, relatywnie niski koszt produkcji i leży w zakresie kompetencji Fundacji. Kształtuje pamięć słuchową, świadomą koncentrację, poszerza słownictwo i horyzonty, a także proponuje twórczy sposób spędzenia czasu. Audycja-słuchowisko ze swoimi atrybutami podkreślającymi wartości edukacyjne i kulturowe jest odpowiednią formą przekazu, dzięki której w niepowtarzalny sposób odbiorca będzie mógł stać się świadkiem fragmentu z życia Estery Racheli Kamińskiej związanego z występem w piwnicy pewnego będzińskiego browaru na długo przed tym jak uzyskała swoje uznanie i sławę na amerykańskim Broadway’u…
– Istotnym kontekstem występów w Będzinie jest codzienna rzeczywistość rosyjskiego zaboru i obowiązujący wówczas na jego terenie zakaz wystawienia sztuk teatralnych w jidysz. Aktorzy żydowscy udawali zatem, że grają po niemiecku. Naczelnik w Będzinie stwierdził jednak po pierwszym spektaklu trupy, w której grała Kamińska, że zespół gra “za mało po niemiecku” i nie chciał zgodzić się na dalsze występy – wyjaśnia dr hab. Joanna Lisek. – W głowach członków trupy zrodził się wówczas pomysł, aby przedostać się nielegalnie przez granicę i namawiano Kamińską, wtedy jeszcze pannę Halpern, aby przejść na stronę zaboru pruskiego i tam wyprawić ślub Halpern i Abrahamowi Kamińskiemu, który zabiegał od dawna o jej względy. Aktorka nie zdecydowała się jednak na ten krok. W końcu trupa wynajęła w Będzinie piwnicę browaru i tam wystawiono sztukę “Szulamis”, improwizując w zakresie dekoracji i organizacji widowni (widzowie siedzieli na beczkach po piwie). W czasie spektaklu z beczek ze słodem wypłynęła woda, w której nasza diwa skąpała się, a i publiczność obryzgana była błotem, ale jednak na tyle kontentna, że po przedstawieniu zaproszono cały zespół na kolację.
Sami musicie przyznać, że historia zapowiada się ciekawie, a my już nie możemy się sami doczekać efektu finałowego. Scenariusz słuchowiska powstanie na przełomie 2020 i 2021 roku. Następnie zajmiemy się wyborem obsady, miejscem realizacji studyjnej, zapisem audio oprawy dźwiękowej, a następnie montażem oraz postprodukcją i masteringiem. Premiera słuchowiska będzie miała miejsce w czerwcu 2021 roku i znajdziecie go na naszych mediach społecznościowych. Zwłaszcza w kontekście potencjalnych ponownych izolacji społecznych materiały audio i audio-video będą stanowiły element interesującej oferty i alternatywy do rozwoju i poznawania świata.
Realizację projektu wsparła również Pani Małgorzata Czyżewska – jeden z założycieli i członek zarządu Fundacji „Pogranicze”, aktorka i wokalistka. Bardzo dziękujemy!
ORION Organizacja Społeczna zaprasza inne organizacje, przedstawicieli oświaty, a także samorządów i biznesu do wsparcia finansowego realizacji tego przedsięwzięcia. Dzięki Państwa zaangażowaniu będziemy mogli stworzyć wyjątkowy materiał o wyjątkowej osobie.