Sztuka posiada zdolność bawienia i edukowania w wielu ważnych aspektach ludzkiego doświadczenia. W ostatnich czasach innowacyjne inicjatywy zapewniają większą dostępność do produkcji teatralnych dla osób z zaburzeniem spektrum autyzmu (ASD), nie tylko w formie widzów, ale również aktywnych uczestników. Aktorstwo oraz inne uczestnictwo w tworzeniu sztuki to procesy wyjątkowo interaktywne, obejmujące wiele aspektów socjalizacji – obserwację, postrzeganie, interpretację oraz wyrażanie myśli, uczuć i pomysłów.
W roku 2015 Blythe Corbett, profesorka nadzwyczajna na Uniwersytecie Vanderbilt i badaczka z Vanderbilt Kennedy Center, opublikowała wyniki badań, w którym dzieci z autyzmem uczestniczyły w programie teatralnym trwającym 40 godzin (10 tygodni). Publikacja, która znalazła się w Journal of Autism and Developmental Disorders, wykazała znaczące różnice w zdolnościach społecznych w porównaniu z grupą dzieci z autyzmem, które nie uczestniczyły w programie.
Badania wykazały, że SENSE Theatre® (Social Emotional NeuroScience Endocrinology), program interwencyjny w teatrze, w którym młodzież z autyzmem uczy się różnych technik aktorskich z rówieśnikami-aktorami, którzy modelują komunikację i umiejętności behawioralne, przyczynia się do znaczących zmian w kompetencjach społecznych, komunikacji, poznawczości i umiejętnościach interakcyjnych uczestników. Program został zaprojektowany w celu poprawy funkcjonowania społeczno-emocjonalnego i zmniejszenia stresu u dzieci z autyzmem. W programie uczestniczyło ośmioro dzieci z autyzmem, które zostały sparowane z typowo rozwijającymi się rówieśnikami, służącymi jako modele do naśladowania. Oceniano między innymi wpływ tego programu na funkcjonowanie społeczno-emocjonalne dzieci z ASD. Uczestnicy wykazali pewne poprawy w identyfikacji twarzy oraz umiejętnościach związanych z teorią umysłu. Program wykorzystywał techniki teatralne w połączeniu z modelowaniem wideo, co pozwoliło uczestnikom na obserwację, naśladowanie i praktykowanie swoich ról w domu.
– Mierzyliśmy wiele aspektów zdolności społecznych i stwierdziliśmy znaczące efekty terapeutyczne w zakresie poznawczości społecznej, interakcji społecznych i komunikacji społecznej u młodzieży z autyzmem – powiedziała Corbett.
W Polsce podobny koncept realizuje projekt BE TOGETER – Sztuka i Integracja, który w 2019 roku założyła Paulina Anna Galanciak, na bazie koordynowanego przez nią projektu Brave Together. Przez kilka lat intensywnej pracy z osobami z autyzmem, mnogości warsztatów, a przede wszystkim finałów projektu, związanych z wystawami oraz spektaklami teatralnymi, Paulina również ma swoje spostrzeżenia, jak projekt wpływa na dalsze funkcjonowanie jego uczestników. – Zacznę ze wzruszeniem od tego, że bardzo dużo osób pozostaje po projekcie w kontakcie. Nawiązują się przyjaźnie, relacje, związki. Wiele osób dalej się spotyka, odwiedza (nie wszyscy mieszkają we Wrocławiu; edycje były też w Katowicach, Wałbrzychu, a nawet działania ogólnopolskie). To dla nas, organizatorów i twórców Be Together, niezwykle piękne, kiedy projekt dobiega końca, ale to, co zbudowało się pomiędzy ludźmi, dalej trwa.
Autyzm charakteryzuje się znaczącymi trudnościami w komunikacji społecznej, powtarzającymi się zachowaniami oraz nietypową wrażliwością na bodźce sensoryczne. Wielu ludzi z ASD wykazuje zdolności artystyczne, które mogą być wykorzystane jako sposób wyrażania siebie i dzielenia się swoją perspektywą na świat. – Widzimy też sporo uczestników i uczestniczek, którzy nie skończyli po projekcie swojej ścieżki artystycznej – mówi dalej Paulina. – Rozwijają ją, szukają dalej swojego wyrazu artystycznego i wychodzą z tym do świata. To też niezwykle poruszające! I to, co często pokazuje nam, że warto i że jest potrzeba takich działań, jak Be Together, to bardzo duża liczba osób, które chcą wziąć udział w projekcie jeszcze raz (albo nawet trzeci czy czwarty). To nam pokazuje, że tworzymy nie jednorazową akcję, ale i otwartą, przyjazną i uważną na siebie społeczność.
Również inne inicjatywy, takie jak Autism Theatre Initiative i Theatre Development Fund, stworzyły “przyjazne dla autyzmu” przedstawienia zarówno na Broadwayu, jak i poza nim, dając ludziom z autyzmem bezprecedensowy dostęp do różnych form teatru. Istotnym aspektem było dopasowanie do nich oświetlenia (było jaśniejsze), a dźwięk był cichszy. Dodatkowo przygotowane były przewodniki opowieści, które pomagały uczynić teatralne doświadczenie mniej intensywnym i stresującym. Dobór formy pracy jest zatem kluczowym elementem, który pozwala na sukces przedsięwzięcia pod katem terapeutycznym, jak i artystycznym.
Tegoroczna edycja BE TOGETHER będzie skupiona wokół tworzenia wystawy, a słowa-klucze, które jej towarzyszą to “fotografia, słowo, ruch”. – Wystawa to jednak dość szerokie pojęcie i wspólnie z grupą chcemy sprawdzić, co dla nich znaczy i jak chcą ją skonstruować – zapowiada Paulina Galanciak. – Wspólnie wejdziemy najpierw w świat fotografii i pracy literackiej, żeby zobaczyć, co z tych obszarów będzie dla uczestników i uczestniczek pociągające. Będziemy korzystać z naturalnych materiałów, takich jak patyki, kamienie, liście, inspirując się land artem. Będziemy też rozmawiać o zmysłach i ich wadze w tworzeniu sztuki. Mamy aspiracje, żeby nasza wystawa była taką wielozmysłową podróżą dla publiczności.
– Ważną częścią spotkań są też działania ruchowe i performatywne, które pozwalają nam poznać się lepiej, zbadać swoje granice, zobaczyć się i usłyszeć. Dzięki pracy z ciałem zaczynamy budować grupę, a tylko jako grupa możemy iść dalej w stronę tworzenia wspólnej sztuki – mówi dalej Paulina.
Uczestnictwo, a także sama organizacja takiego przedsięwzięcia to z pewnością nie tylko wyzwanie, ale również doświadczenia, które zostają z nami do końca życia. – Dla mnie (i nie tylko!) Be Together to przygoda życia – mówi Paulina. – To przestrzeń spotkania różnorodnych ludzi, którzy razem poznają się, odkrywają przed sobą, aby wspólnie tworzyć sztukę. I z głębi serca zapraszam każdego, żeby choć raz w życiu poczuł się częścią społeczności dążącej do porozumienia, szczerości i tworzenia.
Rekrutacja do tegorocznej edycji kończy się już jutro – 5 września. Następnie w dniach 18 września – 20 listopada będą odbywać się spotkania warsztatowe w Pawilonie Czterech Kopuł, a w dniach 19-26 listopada 2023 roku będzie finałowy tydzień projektu, na który na pewno zawitamy! Tegoroczna edycja jest skierowana do osób pełnoletnich, więc jeśli masz mniej niż 18 lat – poczekaj na zapisy w kolejnych edycjach. Jeśli chcecie wziąć udział w projekcie, należy wypełnić formularz zgłoszeniowy, który znajduje się tutaj. Więcej informacji znajdziecie także na stronie BE TOGETHER – Sztuka i Integracja.
Fotografia główna: Jerzy Wypych